Praktijk in de kijker: ‘Binnen en Buiten’ van Bond zonder Naam
Hoe kunnen we het leesplezier van jongeren en volwassenen vergroten? Het is een thema dat veel organisaties aanzet tot creatieve en innovatieve projecten waarmee ze bijdragen aan een brede leescultuur. In deze reeks zoomt Iedereen Leest in op leesbevorderingsinitiatieven die navolging verdienen en die andere organisaties kunnen inspireren om gelijkaardige projecten op te zetten.
door Katrien Elen
Leesbevordering ligt ook Bond zonder Naam, een vzw die aandacht vraagt voor mensen die in onze maatschappij te weinig worden gezien, na aan het hart. In haar missie om verbondenheid en empathie te stimuleren, en dit in de eerste plaats bij kwetsbare groepen, wordt ook literatuur ingezet. Met het project ‘Binnen en buiten’ focust de vzw op samen lezen in detentie, in het bijzonder op de wijze waarop dit op een duurzame manier uitgebouwd kan worden. Iedereen Leest sprak met Ine De Rycke, beleidsmedewerker bij Bond zonder Naam, en woonde een sessie in het vormingstraject bij.
Van Traliepost naar samen lezen in de gevangenis
In Binnen en buiten komen twee bestaande projecten van Bond zonder Naam samen. Zo heeft de organisatie met onder meer Traliepost, een correspondentieproject tussen mensen in vrijheid en gedetineerden, al een werking rond detentie en beschikt ze er over een breed netwerk. Parallel daaraan is er een werking rond samen lezen, een methodiek waarbij deelnemers onder begeleiding van een vrijwilliger samen teksten lezen en in gesprek gaan over wat die tekst met hen doet. Bij Bond zonder Naam is die methodiek, in lijn van haar missie, vooral gericht op kwetsbare groepen zoals mensen in armoede, in de psychiatrie, in eenzaamheid...
(Samen)lezen verhoogt immers de empathie, kan troost bieden in eenzaamheid, verbreedt de kijk op de wereld, laat zien dat anderen ook falen en kan je oneindig veel meer laten beleven dan je ooit in werkelijkheid kan meemaken. Meer dan genoeg redenen voor Bond zonder Naam om met de methodiek ook in de gevangenis aan de slag te gaan.
Een draagvlak creëren
Samen lezen in de gevangenis gebeurt her en der, maar nog weinig tot niet op structurele wijze. ‘We hadden ook gewoon kunnen aankloppen bij de gevangenis en dan zes keer een sessie organiseren,’ zegt Ine. ‘Maar dan bouw je geen duurzame werking met een draagvlak uit. Met Binnen en buiten willen we dat draagvlak wel creëren.’
Om dat draagvlak te creëren lanceerde Bond zonder Naam onder de noemer Binnen en buiten twee samenleestrajecten. Een eerste traject ‘Literatuur als ontmoeting en verbinding’ richtte zich tot de vrijwilligers van het project Traliepost. Ine: ‘We hadden al gemerkt dat dit een groep is die houdt van het woord. Zij zijn op zoek naar literatuur waarmee ze de gedetineerden via hun correspondentie kunnen inspireren en troosten.’ Naast samenleesgroepen om het samen lezen zelf te ervaren, bood Bond zonder Naam hen binnen dit traject ook vormingssessies aan. Zo waren er lezingen over ‘literatuur en troost’ en ‘detentie en identiteit’ en was er een leesclub rond Ik zal de wereld nooit meer zien van Ahmet Altan.
Het tweede traject ‘Literatuur als reflectie & dialoog’ richtte zich tot professionals: gaande van vertegenwoordigers van organisaties als De Rode Antraciet, Kazerne Dossin en De Huizen, over beleidsmedewerkers in de verschillende gevangenissen, tot bibliotheekmedewerkers, ervaringsdeskundigen, psychologen en experten in detentie. ‘We wilden hen laten kennismaken met de methodiek en samen nadenken hoe dit zou kunnen werken binnen de gevangenis,’ zegt Ine.
Samen lezen buiten de gevangenis
In beide trajecten werden de deelnemers ondergedompeld in de methodiek van het samen lezen. Wij woonden een online sessie uit het expertentraject bij. Na een korte introductieronde las Goedele Krekels, een vrijwillige leesbegeleider, achtereenvolgens een stukje voor uit Ik zal de wereld nooit meer zien van Ahmet Altan, De Goelag Archipel van Alexandr Solzjenitsyn en het gedicht Lente in Vorst van Stefaan van den Brempt. Zware kost, maar Goedele benadrukte dat het niet dit soort teksten zijn die met de gedetineerden zullen worden gelezen. Deze fragmenten zijn bedoeld om de experten aan te zetten tot reflectie.
Na elk fragment nodigde Goedele de groep uit voor een gesprek. Vanuit hun persoonlijke ervaring en expertise spraken de deelnemers over het verlangen naar de buitenwereld als je opgesloten zit, over wat een leven de moeite maakt en over waar de gevangenis iemand van berooft. Het ging meteen in de diepte. Verlangen alle gedetineerden naar de buitenwereld? Kan een zonsondergang binnen de muren evenzeer troosten als buiten? En kan je als buitenstaander begrijpen wat het is om opgesloten te zijn? Na afloop van de gesprekken was er tijd om even met elkaar te connecteren. Bij live sessies gebeurt dat met een kom soep, nu konden deelnemers elkaar vragen stellen. Van die mogelijkheid werd duchtig gebruik gemaakt. Ine: ‘Mensen met een (professionele) interesse in detentie komen elkaar in het dagelijkse leven niet vaak tegen. Wij bieden hen nu een platform om via literatuur ervaringen uit te wisselen, om na te denken over detentie.’ Er was dan ook veel enthousiasme om hiermee verder te gaan. Ine: ‘Sommigen van hen zijn bovendien ook zelf meer beginnen lezen en schaffen de boeken aan waaruit we hebben gelezen.’
De deur naar de gevangenis staat open
Het idee achter Binnen en buiten was dat beide samenleestrajecten het pad zouden effenen naar samen lezen in de gevangenis. ‘De experten wilden we laten kennismaken met de methodiek en zo overtuigen van de waarde ervan voor gedetineerden,’ zegt Ine. ‘De gedetineerden wilden we via de correspondentie met samenlezers buiten de gevangenis alvast laten proeven van literatuur.’ Daarnaast zouden de deelnemers aan deze samenleesgroepen buiten de gevangenis later kunnen deelnemen aan de gemengde sessies binnen de muren. Ine: ‘Dat zou de werking van die groepen kunnen faciliteren. Hoe meer je samenleest, hoe vlotter je de juiste woorden vindt om te vertellen wat een tekst met je doet.’
Uiteindelijk werd de droom van Bond zonder Naam om te gaan samen lezen in de gevangenis veel sneller dan verwacht realiteit. Gemengde groepen waren toen het project liep - omwille van corona - nog niet mogelijk, enkel begeleiders van activiteiten mochten binnen, maar in Leuven-Centraal zijn de eerste niet-gemengde samenleesgroepen intussen van start gegaan. Binnenkort volgt de gevangenis van Beveren. ‘Die snelle start hebben we te danken aan het opgebouwde netwerk,’ zegt Ine. ‘Vertegenwoordigers van de gevangenis hebben zelf gevraagd of we al konden opstarten op basis van hun eigen ervaringen met samen lezen. Heel fijn om op die manier binnen te kunnen stappen in de gevangenis. We voelden ons meteen welkom.’ Dat die stakeholders mee zijn in de visie, verhoogt de gedragenheid. ‘Dat merkt je aan alles,’ zegt Ine. ‘Hun betrokkenheid maakt dat de bibliothecaris van de gevangenis ervoor zorgt dat de boeken in huis zijn, dat als er bij een lockdown snel een nieuwe datum wordt gezocht en dat er een actieve toeleiding is.’
Ook vanuit het traject met de vrijwilligers van Traliepost merkt Ine de impact. Zo schreven enkele gedetineerden die meedoen aan Traliepost zich in omdat ze via hun correspondent al hadden gehoord van het concept. ‘Dat werkt dus drempelverlagend,’ zegt Ine. ‘En dat heb je nodig. Literatuur vormt voor veel gedetineerden een drempel. Praten over literatuur en daarbij ook iets van jezelf kwijt kunnen, is al helemaal niet evident in de gevangenis.’
“Literatuur vormt voor veel gedetineerden een drempel. Praten over literatuur en daarbij ook iets van jezelf kwijt kunnen, is al helemaal niet evident in de gevangenis.”
Samen lezen werkt
Wat is nu de kracht van dit project? Volgens Ine schuilt de sterkte in de samenwerkingen.‘We wilden echt de mensen op sleutelposities in detentie bereiken,’ zegt ze. ‘Niet alleen voor de kennis die ze hadden en die ze met ons konden delen, maar ook om het samen lezen in de gevangenis nog meer ingang te doen vinden. Daarom stelden we als voorwaarde dat de partners minstens drie sessies zouden bijwonen en dat ze op termijn de samenleesgroepen in de gevangenis zouden ondersteunen. Die verwachting hebben we heel duidelijk geformuleerd.’
Wat verder nogmaals blijkt voor Ine is hoe dankbaar de methodiek van samenlezen is: ‘Sommige experts schrijven zich allicht in om andere professionals in het gevangeniswezen te ontmoeten. Maar al heel snel ervaren ze de kracht van schoonheid en literatuur. Via verhalen krijg je mensen gemakkelijk mee, zelfs als het tekstfragment minder vanzelfsprekend is of als mensen maar weinig affiniteit hebben met literatuur.’ In de gevangenis komt ze tot dezelfde vaststelling. Nochtans is een gesprek over literatuur daar al helemaal niet evident. Zo is de groep in Leuven-Centraal erg divers. Niet alleen zitten er mensen samen met verschillende etnische achtergronden, maar ook qua kennis van het Nederlands en qua opleidingsniveau zijn er grote verschillen. Sommigen spreken heel moeilijk Nederlands of zijn laaggeletterd, anderen zijn hoogopgeleid. ‘Onze methodiek is van nature erg inclusief,’ zegt Ine. ‘Het gaat om elkaar ruimte geven en empathie tonen voor andere normen en waarden. Dat werkt dus ook met zo’n diverse groep. En uiteraard proberen we teksten te zoeken uit de wereldliteratuur, zodanig dat iedereen zich kan herkennen.’ Bond zonder Naam stelde dan ook een databank samen aan teksten over detentie en andere relevante thema’s. Het beste bewijs dat samen lezen de zin in lezen bevordert, daarvan getuigen de bibliothecarissen van de gevangenis. Meer dan eens lieten zij weten dat de gedetineerden na het samen lezen effectief de boeken kwamen uitlenen.
Voor de realisatie van dit project deed Bond zonder Naam beroep op subsidies voor leesbevordering van Literatuur Vlaanderen. In 2022 werd de voortzetting van dit project onder een nieuwe aanvraag goedgekeurd. Wil je met jouw organisatie ook een leesbevorderingsproject opzetten? Lees het reglement en de indienvoorwaarden. Je vindt er ook meer info over de samenwerking met Iedereen Leest.
Deel dit artikel:
