De leeswereld van Caroline Pauwels
‘Lezen is denken met andermans hoofd’, zei Schopenhauer. Maar wat zoeken we in dat andere hoofd? Is het rust, verstrooiing, kennis? Dit is Leeswereld, een interviewreeks over de rol van lezen, over schoonheid, over taal. In deze aflevering: Caroline Pauwels, rector van de Vrije Universiteit Brussel.
door Matthias M.R. Declercq
'Lezen is in dialoog gaan met jezelf. Het is nadenken, in de spiegel kijken. Lezen is een uitnodiging tot zelfreflectie. Je leest een boek en denkt na over je eigen rol in deze wereld. Hoe die nu is, en hoe die vroeger was. Lezen biedt niet altijd antwoorden, maar werpt vragen op waar je zelf een antwoord op kan formuleren. Boeken begeleiden je in de zoektocht die het leven is, tijdens die reis.'
Innerlijke logica
'Een tijd geleden, in volle rectorverkiezing, stelde ik mezelf volgende vraag: 'Hoe ben ik eigenlijk op dit punt uitgekomen?’ Ik stelde mezelf in vraag, bracht mijn traject in kaart en dacht aan boeken die dat traject vormgaven, die me gemaakt hebben tot wie ik nu ben.
Anna Karenina is daar één van. Een boek van de wat vreemde, verwrongen Lev Tolstoj. Een man die in zijn dagboeken zocht naar een evenwicht tussen familie en schrijverschap. Anna Karenina bracht mij hetzelfde bij als Madame Bovary van Gustave Flaubert: dat ieder mens een innerlijke logica heeft. Het is een meesterwerk dat het menselijke conflict blootlegt. Hoe gevoelens en emoties, hoe liefde en passie tot onbegrip kunnen leiden. Het boek hielp om de drijfveren en bijhorende keuzes van vrienden en collega’s te plaatsen. Het hielp me om, zonder het dorpsleven te veroordelen, er de samenhang en logica beter van te begrijpen. Anna Karenina leidde tot een dialoog, tot het beter begrijpen van mijn innerlijke logica. Te weten dat een mens beter dicht bij zijn kern blijft, bij wie hij is en wat hij doet. Verloochen jezelf niet.'
De reis en de bestemming
'Nachttrein naar Lissabon van Pascal Mercier is met die gedachten verbonden en schat de zoektocht naar waarde. De uitspraak is tot een cliché verworden, maar de reis is inderdaad belangrijker dan de bestemming. Een filosofie die ook van toepassing is op deze universiteit. Niet het diploma heeft het grootste belang, maar wel het traject dat je aflegt. De uitspraken, boeken, lezingen, colleges die de universiteit aanreikt en jouw persoonlijkheid mee vormen. Het gaat niet om de maakbaarheid maar om het zelfstandig redeneren. ‘Het denken onderwerpt zich niet’ was een stelling van de Franse wetenschapsfilosoof Henri Poincaré. Of mag zich niet onderwerpen. Denk, zoek, probeer.'
Het overschot is van waarde
'Gloed van Sándor Márai is het derde boek dat bijdroeg aan de zelfreflectie. Te weten dat het er niet toe doet. Dat vriendschap, liefde en passie eindig zijn. Of zoals de West-Vlaamse dichter Jozef Deleu dat zo mooi verwoordt in het gedicht Waar het op aankomt: ‘Het gaat voorbij, maar er blijft overschot.’ Aan al wat ontstaat komt een einde. Of dat nu een zoektocht is, of passie, een loopbaan of een vlammende liefde. Dat wat rest, het onuitgesprokene in het boek van Sándor Márai, is wat het is. Je hoeft niet alles uit te klaren. Het overschot is van waarde. Dat zijn de boeken en lessen die in me opkwamen tijdens de rectorverkiezing, een kantelpunt in mijn leven. Ze legden het belang van lezen bloot.’
Hernieuwde leescultuur
'Waar ik naar streef als rector is een hernieuwde leescultuur aan de universiteit. Lezen moet deel uitmaken van het denkproces. We leven in een dominante beeldcultuur, en het woord lijkt in verdrukking, maar we proberen niet hard genoeg om een tegenwicht te bieden. Een leescultuur aan de universiteit bestaat niet uit een elitaire lijst intellectuele boeken, maar uit het aanvaarden van literatuur als deel van het denken en doen. Hier op de VUB geef ik zelf nog één vak. Daarin liet ik de studenten bij aanvang van de colleges de inleiding lezen van De wereld van gisteren, van Stefan Zweig. Dat vond ik een goed begin. De studenten wist niet goed wat aan te moeten met die opdracht. ‘Wat heeft dit te maken met de cursus?’ zag je hen denken.
Het doel is geen dogmatisch opleggen van bepaalde literatuur, wel het aanwakkeren van de liefde voor het lezen. Dat is wat ontbreekt. Als ik een paar studenten aan het lezen krijg door de intro van Stefan Zweig voor te leggen, dan is dat goed nieuws. Die student kan het boek ook aan anderen tippen of zijn leeservaring doorgeven.'
Fictie tippen
'Nu hebben we professoren die een cursus aanreiken, maar evengoed moeten professoren fictieboeken kunnen tippen. Zonder dat daar een verplichting aan vasthangt. Dat kan een boek zijn dat het vakgebied anders belicht, maar ook een goed fictieboek dat vragen oproept die dat vakgebied overstijgen. 'Uitgelezen’, het boekenprogramma van de Vooruit in Gent, is een goed format. Nu zijn wij in gesprek met het literaire huis Passa Porta om samen met de faculteit Letteren en Wijsbegeerte een initiatief op poten te zetten op de universiteit. Dat kan een prof zijn die in gesprek gaat met een student over een boek, of studenten onderling, zolang boeken maar ingebed worden in de leefwereld van de universiteit.'
Zichtbare woorden
'Woord moet ook een meer zichtbare plek krijgen. Als we spreken over de dominantie van beeld, dan komt het erop aan het woord daartegenover te zetten. Op onze campus opent binnenkort een nieuw zwembad. Waarom geen gedicht aanbrengen of projecteren op de zijgevel van dat bad? Of een werk van Fred Eerdekens, dat is het ultieme. (Eerdekens maakt constructies die - als ze belicht worden - woorden of zinnen vormen, red.)
Vaak krijg je de reactie: ‘Ach ja, een gedichtje op de muur.’ Maar het is meer dan dat. Dat werkt op een positieve manier op ons in. Het scherpt onze verbeelding aan. Het komt erop aan meer over taal te spreken, over woord, over boeken, gedichten. Want boeken raken mensen, en wanneer je iemand hoort praten die geraakt wordt door een tekst, dan ben je geneigd die ook te lezen. Om het aan den lijve te ondervinden. Daarom is het ook zo jammer dat er beknibbeld wordt op leesprogramma’s op de televisie. Ik maakte een tijdlang deel uit van de raad van bestuur van de VRT. Het is pijnlijk dat de openbare omroep niet veel meer focust op boeken. Maar goed, dat geldt voor zoveel andere instanties, waaronder deze VUB. Maar we gaan er iets aan doen. Dat moet.'
Macrocommunicatie
'Lezen draait om communicatie. Zelf werd ik geen communicatiewetenschapper om de intermenselijke relaties te onderzoeken. Dat doen romans als Anna Karenina en Madame Bovary al. Ik studeerde communicatie om het grotere verhaal te onderzoeken, het narratief van een samenleving. Macrocommunicatie tussen culturen. Daarom ook mijn onderzoek naar het Europees beleid en hoe dat wordt gecommuniceerd.
Maar het zijn ook individuele boeken of auteurs die mij daar hebben toe aangezet. Zoals de mémoires van Jean Monnet, 'de vader van Europa': 'Nous n'unissons pas des États, nous unissons des hommes.' Ik geloof dat er waarden zijn die ons binden. Gedeelde gevoelens van liefde en verdriet om de ideeën waarin je gelooft. De organisatie van dat narratief is voor mij het Europese project. Ook dit heeft Monnet mij geleerd: 'Je moet niet alles tegen iedereen zeggen, maar je moet wel tegen iedereen hetzelfde zeggen.' Dat is wat mij boeit aan communicatie. En wat boeken ons vertellen.'
De leestips van Caroline Pauwels
Deel dit artikel: