Lees je best op papier of digitaal?
Digitale media zijn alomtegenwoordig, ook in het boekenvak. Sommige lezers - en leesbevorderaars - zweren bij papieren boeken, anderen omarmen de e-reader. Is er een verschil tussen lezen op papier en digitaal lezen? Welke voordelen bieden beide media? De meningen lopen uiteen, maar zijn het onderzoeken waard. Op basis daarvan kunnen zowel lezer als leesbevorderaar hun eigen weloverwogen keuze maken.
Een eerste versie van dit artikel verscheen in augustus 2018. Iedereen Leest voegde aan deze versie enkele nieuwe inzichten en links toe.
Digitale groei
Wie een boek koopt, heeft steeds vaker de keuze om het als e-boek aan te schaffen. in 2017 berekende Boek.be, de ter ziele gegane koepelorganisatie voor het boekenvak, dat binnen het totale boekenaanbod van 2017 in Vlaanderen net geen 30 procent als e-boek beschikbaar was (E-bookbarometer 2017). Per 100 verkochte boeken gingen er ongeveer vier digitale varianten over de toonbank. Al valt dit laatste niet letterlijk te nemen, door e-boeken online aan te kopen staan ze meteen op je e-reader.
Recentere inzichten komen van KVB Boekwerk, het Nederlandse platform met marktcijfers over de boekensector. Uit een consumentenonderzoek van 2022 bleek 41% van de Nederlanders al eens een e-boek te hebben gelezen, een cijfer dat gestaag toeneemt. Wie leest op een e-reader, reserveerde hier wekelijks gemiddeld 3 uur voor. Op papier lazen de Nederlanders gemiddeld 2,5 uur per week. Het papieren boek kwam toch als populairste medium uit de bus: 71% van de Nederlanders las in 2022 een papieren boek.
Qua verkoopcijfers blijft het aandeel van e-boeken ook bescheiden. De Nederlandse CPNB vermeldde dat er 3 miljoen e-boeken werden verkocht in 2022, terwijl de totale boekenverkoop - papier en digitaal - neerkwam op 43,5 miljoen. Actuele cijfers over de e-boekenverkoop en het gebruik van e-readers bij Vlaamse lezers zijn niet voorhanden. De jaarlijkse Digimeter (imec) laat beide aspecten buiten beschouwing. In 2018 berichtte De Morgen, gebaseerd op cijfers van Boek.be, dat er zo'n 370.000 e-readers in gebruik zijn in Vlaanderen.
Ben je lid van de bibliotheek, dan kan je sinds september 2020 een e-boek uitlenen van thuis uit via cloudLibrary. Het aanbod e-boeken is beschikbaar voor zowel tablet, smartphone en computer als e-readers. In die collectie zitten meer dan 13.500 e-boeken. Twee jaar na lancering zijn er 56.000 unieke gebruikers en werden er 760.000 e-boeken uitgeleend. Nieuwe initiatieven stimuleerden het gebruik van e-boeken, zowel voor jong - zoals bij de Leesjury - als voor ouder - met project Odile.
Het e-boek kende de voorbije jaren dus een gestage opmars. Het lijkt er wel op dat ze eerder naast het papieren boek bestaat dan dat ze het beconcurreert. De kans dat het gedrukte boek ooit verdwijnt is dan ook heel klein.
Wie leest er digitaal?
In zijn omvattende proefschrift Digitaal lezen, anders lezen? (2024) onderzocht Niels Bakker (Stichting Lezen Nederland en Vrije Universiteit Amsterdam) of digitale media ons leesgedrag beïnvloeden. Verder in dit artikel geven we die inzichten mee. Daarnaast onderzocht hij ook wie er e-boeken leest:
'Het leesgedrag van e-boeken [laat zich] verklaren door zowel de affiniteit met digitale media als het leesgedrag van boeken, op papier en digitaal.'
De digitale lezer leest dus sowieso al vaak boeken – zowel op papier als digitaal – en heeft geen schrik van digitale media. Hoe digitaal vaardiger hij zich voelt, hoe sterker hij leunt naar e-boeken. Daarnaast is de kans dat iemand een e-boek leest, iets groter bij jongere generaties. Oudere generaties zouden dan weer minder vluchtig e-boeken lezen.
Een bib in je hand
Vanuit praktisch oogpunt hebben e-boeken veel voordelen. Ze nemen geen ruimte in beslag, wegen niks en zijn doorgaans iets goedkoper dan hun papieren versie. Je kan ze vanuit je zetel aankopen of uitlenen en meteen beginnen te lezen. Je kan de helderheid, het lettertype en de lettergrootte van je e-reader makkelijk aanpassen. Daarnaast kan een e-reader honderden boeken opslaan; je hebt dus altijd een digitale bibliotheek bij. Je kan altijd kiezen welk verhaal je wil lezen en in een oogwenk veranderen van e-boek. Opgeslagen e-boeken kan je ook op andere toestellen raadplegen. Verlies je je e-reader, dan ben je de gekochte boeken niet kwijt.
Lang leve het e-boek dus. Toch is er, zoals vaak, een keerzijde aan de medaille. Door de goedkopere prijs van een e-boek ben je sneller geneigd een verhaal te kopen dat je misschien nooit zal lezen. Als je een gelezen boek wil doorgeven aan vrienden, lukt dat moeilijk met een e-boek. Het is verboden e-boeken zomaar door te sturen. Je e-reader uitlenen is de enige optie. Wie op de trein of in de metro graag weet welk leesvoer medereizigers nuttigen, ontdekt niet zo snel titels bij digitale lezers. Voor wie graag boeken als cadeau geeft, is een gedrukt boek net iets handiger. Als je ten slotte digitale schermen wil ontvluchten, biedt het papieren boek soelaas om even niet geconnecteerd te zijn.
Milieukost
Ook het ecologisch perspectief speelt mee in onze keuze voor papier of digitaal. Wat is milieuvriendelijker? Papieren boeken lijken misschien bij te dragen tot ontbossing, maar dat klopt niet. Veel boeken zijn gedrukt op gerecycleerd of chloorvrij papier. Ze krijgen een FSC-label dat wijst op verantwoord bosbeheer en de duurzame productie van hout tot papier. Er moet dus geen boom sneuvelen voor elk gedrukt boek.
E-readers zijn op hun beurt belastend voor het milieu. Hun productie vraagt veel energie, water en ruwe materialen. Eco-Libris berekende dat die energie overeenkomt met de drukkost van ongeveer 30 tot 50 papieren boeken. Bovendien gaan e-readers sneller stuk dan papieren boeken. Die laatste zijn misschien niet tegen water en vuur bestand, maar je mag ze meermaals laten vallen. Daarnaast is er voor elke download op je e-reader opnieuw energie nodig. Onderzoekers schatten dat een e-reader pas milieuvriendelijker is als je 100 e-boeken hebt gelezen op een en hetzelfde toestel.
Papier plakt
Naast deze overwegingen moeten we ook het leesproces vergelijken: is er een verschil tussen digitaal en op papier lezen? Brits auteur en criticus Tim Parks laat daarover zijn licht schijnen in Waarom ik lees, waarin hij enkele essentiële vraagstukken over lezen behandelt. Parks meent dat het e-boek ons dichter bij de leesbeleving brengt. Omdat een e-reader alleen de tekst toont die je op dat moment leest, verdwijnen afleidingen zoals de komende bladzijde of het paginanummer.
'Het is alsof je bevrijd bent van alle overbodige en afleidende zaken die de tekst omgeven, zodat je kunt focussen op het plezier van de woorden zelf.' – Tim Parks in Waarom ik lees
Parks' redenering vraagt echter om bijstelling. Amerikaanse wetenschappers ontdekten dat je brein anders werkt als je een tekst digitaal leest dan op papier. Digitaal lees je teksten sneller of ga je ze zelfs eerder scannen. Dan focus je jou alleen op de sleutelwoorden in de tekst. Studenten leren bijvoorbeeld beter op papier omdat ze dan aandachtiger lezen en complexere zinnen of ingewikkelde zinsstructuren beter kunnen begrijpen, ondervond University of Maryland.
De fysieke aanwezigheid van een papieren boek zorgt er daarnaast voor dat de gelezen tekst langer blijft hangen. Noors onderzoek ontdekte dat de geur van papier en de vormgeving helpen om teksten te begrijpen. Bovendien maken we sneller ‘mentale kaarten’ aan waarin we verhaallijnen en personages opslaan, stelt een artikel in Scientific American. Die mentale kaarten zorgen ervoor dat je zonder je geheugen te pijnigen de plot beter onthoudt.
Literatuurwetenschapper Frank Hakemulder (Universiteit van Stavanger) merkte in verschillende onderzoeken een terugkerend patroon: studenten die vaak korte digitale teksten lazen - dat konden ook nieuwsberichten zijn - bleken minder geïnteresseerd te zijn in de diepere betekenissen die een literaire tekst (op papier) bevat. Hakemulder markeert dit patroon voorzichtig als een voorspeller van literair begrip, maar zegt dat we niet mogen spreken van een oorzaak-gevolgrelatie, klinkt het bij Nieuwe Feiten (Radio 1). 'Ons concentratievermogen is eigenlijk een soort spier, die je regelmatig moet trainen. Bij een literaire tekst heb je iets meer geduld en aandacht nodig. Dat blijkt lager te liggen bij mensen die gewend zijn om korte teksten te lezen.'
Ook het eerder vermelde onderzoek van Niels Bakker werpt licht op deze zaak. ‘Het e-boek leidt gradueel gezien tot een minder lineair en meer non-lineair leesproces dan het gedrukte boek,’ klinkt het. Wie lineair leest, neemt een tekst grondig door, van begin tot eind. Non-lineaire lezers springen heen en weer tussen verschillende onderdelen van een tekst. Wie digitaal leest, doet ook sneller aan taskswitching – (on)bewust iets anders gaan doen zoals op een hyperlink klikken, iets opzoeken … Opvallend is dat de e-reader aanleunt bij het leesgedrag van papieren boeken. Het leesproces op een e-reader verloopt grotendeels ook lineair, en er is relatief weinig taskswitching. Wie e-boeken leest op een tablet, smartphone of laptop, krijgt eerder ‘een relatief onprettige en suboptimale leeservaring in vergelijking tot papier.’
(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)
Bovenstaande aspecten zijn erg belangrijk voor leesbevorderaars die kinderen willen stimuleren om (meer) te lezen. Kunnen zij e-boeken inschakelen om de leesmotivatie en leesvaardigheid positief te verhogen, of volgen ze beter de weg van het papieren boek? Vorig jaar publiceerden onderzoekers aan de universiteit van Valencia een meta-analyse die meer licht op de zaak werpt. Digitale teksten lezen in de vrije tijd heeft enkel voor jongeren (hoger secundair onderwijs en hoger onderwijs) een positieve invloed op leesvaardigheid. Jongere kinderen zijn meer gebaat bij papieren teksten, hun leesbegrip kan zes tot acht keer meer gestimuleerd worden als ze over langere periode papieren tekst lezen dan dat digitale teksten dit zouden bereiken. De reden hiervoor is divers: enerzijds is er vaak te veel afleiding op digitale media - denk aan pop-ups, klikbare links, bijkomende functies ... - zodat kinderen meer moeite hebben om zich te concentreren op de tekst zelf. Anderzijds zijn digitale teksten vaak te kort, niet uitdagend, taalarm en bieden ze weinig complexe inhoud.
“Jongere kinderen zijn meer gebaat bij papieren teksten, hun leesbegrip kan zes tot acht keer meer gestimuleerd worden als ze over langere periode papieren tekst lezen dan dat digitale teksten dit zouden bereiken.”
Is er dan geen plek meer voor digitale teksten of verhalen in de leesopvoeding van jonge kinderen? Ze hoeven niet te worden verbannen, maar vaak beschikken jonge kinderen nog niet over de nodige digitale vaardigheden om zich geheel te concentreren op de tekst, klinkt het bij de Spaanse onderzoekers in The Guardian. Ze adviseren om verder onderzoek te verrichten, gezien hun meta-analyse heel wat studies verzamelde die onderling verschillende technieken gebruikten om leesbegrip bij papieren en digitale teksten te meten.
Onderzoeker Niels Bakker ziet ook kansen: jongeren die vertrouwd zijn met digitale media, kunnen sneller verleid worden tot verhalen. Technologie kan dus drempels verlagen zodat jongere generaties sneller in contact komen met verhalen en e-boeken. Bovendien, zo stelt Bakker, kan taskswitching ook net leiden tot diep lezen:
'Leesbevorderaars kunnen het taskswitchen naar gerelateerde inhoud [van het verhaal, red.] tijdens het lezen van boeken actief en bewust stimuleren.'
Vooral e-readers kunnen de leeservaring verrijken, net omdat ze dicht aanleunen bij hetzelfde leesproces wanneer iemand een papieren boek leest.
De waarde van de gevulde boekenkast
Tim Parks oordeelt nog dat papieren boeken vaak als fysiek hebbeding dienen. Een rijkgevulde boekenkast met (al dan niet) gelezen literaire meesterwerken kan indruk maken op vrienden of familie. Die sociale prestigedrang behoort volgens Parks niet tot de essentie van lezen, waarna hij een lans breekt voor e-boeken. De aankoop daarvan biedt geen 'fetisjistische beloning in de vorm van een boekenwand met beroemde namen,' vindt hij.
Papieren boeken hebben echter een belangrijk effect op kinderen. Onderzoeken aan de University of Nevada en de Australian National University stelden vast dat kinderen die opgroeien in een gezin waar veel papieren boeken aanwezig zijn, makkelijker vertrouwd geraken met boeken en zelfs gemiddeld drie jaar langer onderwijs volgen. Kinderen die opgroeien in een 'boekenarm' huis krijgen veel minder gelijkaardige prikkels.
De lezer kiest
Zowel het eeuwenoude papieren boek als zijn recentere digitale versie hebben dus voor- en nadelen. Puur praktisch lijkt een e-reader de beste optie, maar qua leesbeleving haalt het papieren boek de overhand. Het goede nieuws is dat beide media elkaar niet beconcurreren, maar elkaar aanvullen. Het laatste woord is voor de lezer. Iedereen moet voor zichzelf uitmaken of hij kiest voor papieren dan wel digitale boeken. Of hij is een lezende omnivoor en wisselt papier met e-readers. Ga je echter als leesbevorderaar aan de slag met jonge kinderen, besef dan dat digitaal lezen enkele extra uitdagingen bevat en misschien niet tot de gewenste effecten leiden op zowel leesvaardigheid als leesmotivatie.
Lees ook
Deel dit artikel:
