De helende werking van (samen)lezen
Verhalen kunnen troost bieden. Ze kunnen je een spiegel voorhouden en voor verbinding zorgen met anderen, door ze voor te lezen of samen te lezen. Over de helende werking ervan op het mentale, fysieke en sociale welzijn is er in de wetenschappelijke literatuur steeds meer en meer consensus te vinden. Ook de praktijkkennis en ervaring nemen toe, o.a. via samenleesprojecten.
Dit artikel is een gedeeltelijke weerslag van de internationale conferentie ‘Culture & Mental Health’, die Museum Dr. Guislain en Iedereen Leest van 23 tot 25 november organiseerden. In het programma was er onder andere aandacht voor de manier waarop lezen, voor- en samenlezen kan ingezet worden in een zorgcontext als een impactvolle culturele interventie. Verschillende sprekers deelden inzichten uit hun onderzoek als ervaringen uit hun dagelijkse praktijk.
Wie heeft er nog nooit een boek gelezen dat op maat van zijn leven geschreven leek? Dat zo herkenbaar was of de juiste vragen stelde op het juiste moment? Misschien gebeurde het nog maar één keer, misschien van tijd tot tijd, maar veel kans dat je al eens zo’n dierbaar boek bent tegengekomen. Voor Ninah Tiemersma, docente Grieks en Latijn, waren het Griekse tragedies die haar ogen openden en haar minder eenzaam deden voelen. Op haar tiende kreeg ze de diagnose PTSS (posttraumatische stressstoornis) na mishandeling door haar vader. Ze ging in therapie, maar kreeg een terugslag en toen ze naar Athene ging om te bekomen begon ze Griekse tragedies te lezen. ‘Ik kon me niet helemaal identificeren met de personages van 2500 jaar geleden’, vertelt ze, ‘maar ik vond wel herkenning in de heftige emoties. Veel tragedies portretteren immers getraumatiseerde, gepijnigde individuen en dat zijn universele thema’s.’
Omdat de Griekse tragedies haar hielpen om haar jeugdtrauma een plaats te geven, besloot Tiemersma om ermee aan de slag te gaan in gesprekstherapeutische sessies met lotgenoten. Samen met de cliënt kiest ze een tragedie en in verschillende sessies reflecteren ze over de passages. ‘Ik lees voor en onderbreek het verhaal om in te gaan op de reacties, bijvoorbeeld als de cliënt begint te lachten of opgelucht zucht.' Gaandeweg merkt ze zo dat de cliënten via herkenbare situaties in de tragedies beginnen na te denken over hoe de personages maar ook zijzelf hun leven anders kunnen inrichten. 'Griekse tragedies helpen om tot zelfinzichten te komen', aldus Tiemersma. 'Ze kunnen ons wijzer maken in onze zoektocht die het leven is.'
Herstel en rouwverwerking
Niet alleen in psychologische therapie, maar ook in de palliatieve zorg en rouwverwerking kunnen verhalen een belangrijke rol spelen, zo stelt Dr. Zoë Ghyselinck. Aan de UGent onderzoekt ze necrodialogen in de Westerse literatuur, theater en media en momenteel is ze een project aan het voorbereiden rond end-of-life narratives. Dat zijn verhalen die mensen op het einde van hun leven vertellen, al dan niet aan een rouwende lezer-ontvanger. Ze zal de postume impact van zulke eindelevensverhalen op nabestaanden onderzoeken, vanuit de idee dat die verhalen niet alleen de identiteit, waarden en ervaringen van stervenden kunnen overbrengen, maar ook de nabestaanden kunnen ondersteunen in hun (anticiperende) rouwproces.
Ook in het genezingsproces kan literatuur, en kunst in het algemeen, helpen om de moed hoog te houden. Prof. dr. Tessa Kerre, kliniekhoofd hematologie in UZ Gent, heeft dan ook als plan om kunst als een soort room service te voorzien in het ziekenhuis. ‘Vroeger zag ik boekenkasten op wieltjes door de ziekenhuisgangen rijden, maar een paar jaar geleden zijn die verdwenen omdat boeken te gevaarlijk zouden zijn en bacteriën zouden verspreiden, al is er daar geen bewijs van.’ Dr. Kerre zet al haar overtuigingskracht in om de boekenkasten terug te brengen en ondertussen brengt ze ook andere vormen van kunst tot bij de patiënten. ‘Vaak werken dokters met checklists om patiënten beter te maken. Dat verbeterde de kwaliteit van zorg, maar op het bed van de patiënt zitten voor een gesprek - het belangrijkste vinkje voor zo'n checklist - mogen we niet vergeten’, vertelt ze. ‘Kunst daarentegen maakt een mens tot een mens.’ Om haar collega’s te overtuigen haalde Kerre er grafieken bij: ‘Onderzoek heeft bijvoorbeeld aangetoond dat het pijnniveau van kinderen in een operatie naar beneden gaat na een interventie van een spelletje of een voorleesmoment. Voorlezen heeft zelfs nog meer effect dan een spel.’
Daarom startte Tessa samen met het Lezerscollectief een project waarbij studenten van de faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen van de UGent voorlezen aan patiënten. Die ‘warme zorg’ creëert verbinding tussen de zorgverleners en de patiënten, het brengt hen even naar een andere wereld en laat hen terugdenken aan bepaalde momenten in hun leven. ‘Zo herinnerde een patiënt zich door een verhaal hoe ze haar man ontmoet had, iets waar ze al heel lang niet meer aan had gedacht’, zegt Kerre. Er staat ook een leespostbus in het ziekenhuis, waaruit patiënten een briefje met een gedicht of een kortverhaal kunnen trekken. Verder kunnen kankerpatiënten in een leesgroep samen een verhaal lezen en erover in gesprek gaan. Zo zijn ze weer meer mensen en niet alleen patiënten.
Samenlezen bij dementie
Dat lezen in groep enorm verbindend werkt, merkten ook Akke Visser en Marije Wilmink van de vzw Culturele Apotheek. Met de Culturele Apotheek organiseren zij 35 leesgroepen in Nederland volgens de Shared Reading-methode. Dat is een methodologie geïnitieerd door Jane Davis, waarbij een literair fragment herhaald voorgelezen wordt in groep, waarna iedereen erover in gesprek gaat. ‘De leesgroepen zijn een veilige plek waar de deelnemers mogen kiezen of ze zwijgen of praten’, benadrukt Wilmink. ‘Die uitwisseling is zeer boeiend, omdat veel mensen de tekst anders interpreteren op basis van hun eigen ervaring.’
De samenleessessies van Culturele Apotheek vinden onder meer plaats met mensen met dementie. ‘Dat wordt goed onthaald’, zegt Akke Visser. ‘Uit de getuigenissen blijkt dat er tijdens zo’n sessie diepere gesprekken ontstaan dan bij andere activiteiten. Het samenlezen laat toe om over gevoelens te praten, stimuleert de verbeelding en roept herinneringen op.’ Ook prof. Aagje Swinnen van Universiteit Maastricht merkte dat effect op. Zij focust op samenlezen met mensen met Alzheimer in The Alzheimer’s Poetry Project. Dat is een methode van slam poet Gary Glazner bij wie ze in de leer ging in New York. ‘Tijdens een sessie reciteren en improviseren we gedichten’, zegt Swinnen. ‘Als begeleider lees ik een gedicht voor, waarna de deelnemers het lijn per lijn herhalen. Een andere opdracht is dat we eerst woorden en zinnen associëren bij een bepaald thema, waarna ik als begeleider een gedicht daarmee improviseer en de deelnemers het reciteren.’ ‘Het belangrijkste is dat in de samenleesgroepen iedereen gelijk is, wat de werking van je geheugen ook is’, benadrukt Visser. In die collectieve belevenis is een Alzheimerpatiënt net zozeer een van de deelnemende individuen als de begeleiders, waardoor de afstand tussen hen opgeheven wordt.
Leesvrienden
Lezen kan ook sociaal contact stimuleren tussen mensen die elkaar nog niet kennen. Zeker tijdens Covid zag de Britse organisatie The Reading Agency het potentieel van bibliotheken om eenzaamheid tegen te gaan via leesgroepjes. Daarom bedacht het de campagne Reading Friends, waarbij iedereen zich kon aanmelden om een ‘leesvriend’ te worden en zo andere lezers te ontmoeten. Aangezien de campagne startte tijdens de lockdown vonden die bijeenkomsten (één-op-één of in groep) eerst online plaats, maar later ook op afstand in de bib. Die samenkomsten bleken heel verbindend omdat de deelnemers zo niet alleen konden spreken over de verhalen die ze gelezen hadden, maar ook over andere ervaringen en ze vaak zelfs bevriend werden. In 2021 en 2022 kwamen er 3728 mensen samen in 72 bibliotheken. Meer dan 90 procent van de deelnemers was tevreden over de ervaring. Meer dan de helft staat sindsdien ook contenter en met meer zelfvertrouwen in het leven, kreeg met de bijeenkomsten een doel in de week en voelt zich meer verbonden met andere mensen.
Dat effect zag prof. Jürgen Pieters ook bij de gedetineerden met wie hij in een samenleesgroep zat in gevangenis De Nieuwe Wandeling in Gent. Gedurende zes weken ontmoetten vijf mensen van buiten de gevangenis, vijf mensen van binnen en een leesbegeleidster elkaar om een verhaal te bespreken. De begeleidster las voor en om de zoveel tijd nodigde ze de deelnemers uit om te spreken over wat ze zagen, voelen, dachten bij de tekst. ‘De teksten die we met onze groep lazen, nodigden iedereen uit om zijn of haar verhaal te vertellen. Iedereen luisterde met aandacht en respect’, zegt Pieters. ‘Niet om het met alle aspecten van ieders interpretatie en verhaal eens te zijn, maar om ondanks de meningsverschillen toch verbinding te vinden.’ Een van de gedetineerden vertelde zelfs dat de paar bijeenkomsten al meer betekend hebben voor zijn re-integratie dan welke andere activiteit in de gevangenis dan ook.
“De teksten die we met onze groep lazen, nodigden iedereen uit om zijn of haar verhaal te vertellen.”
Bovendien eindigt het effect niet nadat het verhaal gedaan is. Charles Darby-Villis, die zelf leesgroepen organiseert in een vrouwengevangenis, schreef in het boek Reading and Mental Health over het feit dat de deelnemers meer begonnen na te denken over hun verleden en toekomst, ook los van de leesbijeenkomsten. 'Er waren sterke signalen dat de leesgroep ruimte bood voor reflectie die niet eindigde met de groepservaring. (...) De ruimte die in de leesgroep ontstaat, kan ook in gedachten worden opgeroepen als denkruimte, altijd en overal.’
De leesinitiatieven die op de conferentie ‘Culture & Mental Health’ werden gepresenteerd, tonen aan dat voorlezen, samenlezen of zelf lezen een helende werking kan hebben op het mentale, fysieke en sociale welzijn. Het is een impactvolle culturele interventie die zowel in preventieve als residentiële gezondheidszorgcontexten kan worden ingezet.
Lees ook
Deel dit artikel: